ท่านอาจารย์พุทธทาส มีนามเดิมว่าเงื่อม นามสกุล พานิช เกิดเมื่อวันอาทิตย์ ขึ้น ๗ ค่ำ เดือน ๗ ปีมะเมีย วันที่ ๒๗ พฤษภาคม พศ. ๒๔๔๙ ในสกุลของพ่อค้าที่ตลาดพุมเรียง ไชยา จังหวัดสุราษฎร์ธานี บิดาชื่อเซี้ยง มารดาชื่อเคลื่อน มีน้องสองคนเป็นชายชื่อยี่เก้ยและเป็นหญิงชื่อกิมซ้อย บิดาของท่านมีเชื้อสายจีน ประกอบอาชีพหลักคือค้าขายของชำ เฉกเช่นที่ชาวจีนนิยมทำกันทั่วไป แต่อิทธิพลที่ท่านได้รับจากบิดากลับเป็นเรื่องของความสามารถทางด้านกวีและทางด้านช่างไม้ ซึ่งเป็นงานอดิเรกที่รักยิ่งของบิดา

ส่วนอิทธิพลที่ได้รับจากมารดา คือความสนใจในการศึกษาธรรมะอย่างลึกซึ้ง อุปนิสัยที่เน้นเรื่องความประหยัด เรื่องละเอียดลออในการใช้จ่ายและการทำทุกสิ่งให้ดีที่สุดและต้องทำ ให้ดีกว่าครูเสมอ ท่านได้เรียนหนังสือเพียงแค่ชั้นมัธยม ๓ แล้วต้องออกมาค้าขายแทนบิดาซึ่งเสียชีวิต

ครั้นอายุครบ ๒๐ ปี ก็ได้บวชเป็นพระ ตามคตินิยมของชายไทยที่วัดโพธาราม ไชยา ได้รับฉายาว่า อินทปัญโญ แปลว่าผู้มีปัญญาอันยิ่งใหญ่ เดิมท่านตั้งใจจะบวชเรียนตามประเพณี เพียงสามเดือน แต่ความสนใจ ความซาบซึ้งความรู้สึกเป็นสุขและสนุกในการศึกษาและเทศน์แสดงธรรม ทำให้ท่านไม่อยากสึก เล่ากันว่าเจ้าคณะอำเภอ เคยถามท่านขณะที่เป็นพระเงื่อมว่ามีความคิดเห็นอย่างไร ในการใช้ชีวิตท่านตอบว่า "ผมคิดว่าจะใช้ชีวิตให้เป็น ประโยชน์แก่เพื่อนมนุษย์ ให้มากที่สุด-แต่ถ้ายี่เก้ยจะบวชผมก็ต้องสึกออกไป อยู่บ้านค้าขาย-ท่านเจ้าคณะอำเภอก็เลยไปคุยกับโยมแม่ของท่านว่า ท่านควรจะอยู่เป็นพระต่อไป ส่วนยี่เก้ย น้องชายของท่านนั้นไม่ต้องบวชก็ได้เพราะมีชีวิตเหมือนพระอยู่แล้ว คือเป็นคนมักน้อย สันโดษ การกินอยู่ก็เรียบง่าย ตัดผมสั้นเกรียนตลอดเวลา นายยี่เก้ยก็เลยไม่ได้บวช ให้พี่ชายบวชแทนมาตลอด

นายยี่เก้ย ต่อมาก็คือท่านธรรมทาส ฆราวาสผู้เป็นกำลังหลักของคณะธรรมทาน ในการเผยแผ่พระพุทธศาสนาของสวนโมกขพลาราม

พระเงื่อมได้เดินทางมาศึกษาธรรมะต่อที่กรุงเทพฯ สอบได้นักธรรมเอกแล้วเรียนภาษาบาลีจนสอบได้เปรียญ ๓ ประโยค ระหว่างที่เรียนเปรียญธรรม ๔ อยู่นั้น ด้วยความที่ท่านเป็นคน รักการศึกษาค้นคว้าจากพระไตรปิฎกและศึกษาค้นคว้าออกไปจากตำรา ถึงเรื่องการปฏิรูปพระพุทธศาสนาในประเทศศรีลังกา อินเดีย และการเผยแพร่พระพุทธศาสนาในโลกตะวันตก ทำให้ท่านรู้สึกขัดแย้งกับวิธีการสอนธรรมะที่ยึดถือรูปแบบตามระเบียบแบบแผนมากเกินไป ความย่อหย่อนในพระวินัยของสงฆ์ ตลอดจนความเชื่อที่ผิดๆ ของพุทธศาสนิกชนในเวลานั้น ทำให้ท่านมีความเชื่อมั่นว่า พระพุทธศาสนาที่สอนที่ปฏิบัติกัน ในเวลานั้นคลาดเคลื่อนไปมากจากที่พระพุทธองค์ทรงชี้แนะ

ท่านจึงตัดสินใจ หันหลังให้กับการศึกษาของสงฆ์เวลานั้น กลับไชยาเพื่อศึกษาและทดลองปฏิบัติ ตามแนวทางที่ท่านเชื่อมั่นโดยร่วมกับนายธรรมทาสและคณะธรรมทาน จัดตั้งสถานปฏิบัติธรรม "สวนโมกขพลาราม" ขึ้นเมื่อปี พศ. ๒๔๗๕ จากนั้น ท่านได้ศึกษาและปฏิบัติธรรมะอย่างเข้มข้น จนเชื่อมั่นว่าท่านมาไม่ผิดทางแน่และได้ประกาศใช้ชื่อนาม "พุทธทาส" เพื่อแสดงให้เห็นถึงอุดมคติสูงสุดในชีวิตของท่าน

อุดมคติที่หยั่งรากลึกลงแล้วนี้ ทำให้ท่านสนใจใฝ่หาความรู้ทางธรรมะตลอดเวลา ไม่เฉพาะแต่พระพุทธศาสนาฝ่ายเถรวาทหรือหินยาน แต่ครอบคลุมไปถึงพระพุทธศาสนาแบบมหายานและศาสนาอื่น เช่นคริสต์ อิสลาม ฮินดู สิกข์ เป็นต้น จากความรอบรู้ที่กว้างขวาง และลึกซึ้งนี้เอง ทำให้ท่านสามารถประยุกต์วิธีการสอนและปฏิบัติธรรมะได้อย่างหลากหลาย ให้คนได้เลือกปฏิบัติ ให้สอดคล้องกับพื้นความรู้และอุปนิสัยของตนได้ โดยไม่จำกัดชนชั้น เชื้อชาติและศาสนา เพราะท่านเชื่อว่ามนุษย์ทุกคนก็คือเพื่อน ร่วม เกิด แก่ เจ็บ ตายด้วยกันหมดทั้งสิ้น และหัวใจของทุกศาสนาก็เหมือนกันหมดคือ ต้องการให้คนพ้นจากความทุกข์ ท่านจึงได้ตั้งปณิธานในชีวิตไว้ ๓ ข้อ คือ

๑.ให้พุทธศาสนิกชนหรือศาสนิกแห่งศาสนาใดก็ตามเข้าถึงความหมายอันลึกซึ้ง ที่สุดแห่งศาสนาของตน ๒.ทำความเข้าใจอันดีระหว่างศาสนา ๓.ดึงเพื่อนมนุษย์ให้ออกมาเสียจากวัตถุนิยม

แม้ในความพยายามที่จะทำตามปณิธานนี้ จะทำให้บางคนไม่เข้าใจท่าน ไม่ชอบท่าน ด่าว่าท่าน หาว่าท่านจ้วงจาบพระพุทธศาสนา เป็นเดียรถีย์ เป็นคอมมิวนิสต์หรือรับจ้างคนคริสต์ มาทำลายล้างพระพุทธศาสนาก็ตาม แต่ท่านกลับรับฟังคำวิจารณ์เหล่านี้ด้วยใจเป็นกลาง ถือเป็นการแลกเปลี่ยนทางความคิด ในเรื่องเนื้อหาและหลักการมากกว่าที่จะก่อความขัดแย้งส่วนตัว เพราะท่านมีหลักในการทำงานว่า พุทธบุตรทุกคนไม่มีกังวลในการรักษาชื่อเสียง มีกังวลแต่การทำความบริสุทธิ์เท่านั้น เมื่อได้ทำความบริสุทธิ์ มองเห็นชัดเจนใจ อยู่แล้วว่านี่มันบริสุทธิ์เป็นธรรมแท้ ใครจะชอบหรือไม่ชอบก็ตาม เราต้องทำด้วยความพยายามอย่างสุดชีวิต จะมีชื่อเสียงหรือไม่นั้น อย่านึกถึงเลย เป็นอันขาด จะกลายเป็นเศร้าหมองและหลอกลวงไปไม่มากก็น้อย

ในที่สุด ท่านก็ได้รับการยอมรับจากวงการคณะสงฆ์ไทย วงการศึกษาของไทยและวงการศึกษาธรรมะของโลก ได้รับการยอมรับให้เป็นเสนาบดีแห่งกองทัพธรรมในยุคหลัง กึ่งพุทธกาล เยี่ยงพระมหากัสสปในครั้งพุทธกาล

สมณศักดิ์ที่ท่านได้รับ

๑.เป็นพระครูอินทปัญญาจารย์ พศ. ๒๔๘๙ ๒.เป็นพระราชาคณะชั้นสามัญ ที่พระอริยนันทมุนี พศ. ๒๔๙๓ ๓.เป็นพระราชาคณะชั้นราช ที่พระราชชัยกวี พศ. ๒๕๐๐ ๔.เป็นพระราชาคณะชั้นเทพ ที่พระเทพวิสุทธิเมธี พศ. ๒๕๑๔ ๕.เป็นพระราชาคณะชั้นธรรม ที่พระธรรมโกศาจารย์ พศ. ๒๕๒๐

แม้ท่านจะมีชื่อสมณศักดิ์ตามลำดับหลายชื่อ แต่ท่านจะใช้ก็ต่อเมื่อมีความจำเป็นต้องติดต่อทางราชการเท่านั้น ถ้าเป็นเรื่องอื่นแล้วท่านจะใช้ชื่อว่า-พุทธทาส อินทปัญโญ-เสมอ แสดงให้เห็นถึงความอ่อนน้อมถ่อมตัวของท่าน ประการหนึ่งชื่อพุทธทาสนี้ เป็นที่มาแห่งอุดมคติของท่านนั่นเอง

ปริญญาทางโลกที่ท่านได้รับ

๑.พุทธศาสตร์ ดุษฎีบัณฑิตกิตติมศักดิ์จาก มหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย พศ. ๒๕๒๒ ๒.อักษรศาสตร์ ดุษฎีบัณฑิตกิตติมศักดิ์ สาขาปรัชญาและศาสนาจาก มหาวิทยาลัย ศิลปากร พศ. ๒๕๒๘ ๓.ปรัชญา ดุษฎีบัณฑิตกิตติมศักดิ์ สาขาวิชาศึกษาศาสตร์จาก มหาวิทยาลัย รามคำแหง พศ. ๒๕๒๘ ๔.ศิลปศาสตร์ ดุษฎีบัณฑิตกิตติมศักดิ์ สาขาปรัชญาจาก มหาวิทยาลัย สงขลา นครินทร์ พศ. ๒๕๒๙ ๕.อักษรศาสตร์ ดุษฎีบัณฑิตกิตติมศักดิ์ สาขาปรัชญาจาก จุฬาลงกรณ์ มหาวิทยาลัย พศ. ๒๕๓๐ ๖.การศึกษา ดุษฎีบัณฑิตกิตติมศักดิ์ สาขาพัฒนศึกษาศาสตร์จาก มหาวิทยาลัย ศรีนครินทรวิโรฒ พศ. ๒๕๓๒ ๗.ศิลปศาสตร์ ดุษฎีบัณฑิตกิตติมศักดิ์จาก มหาวิทยาลัย ธรรมศาสตร์ พศ. ๒๕๓๖

ในระดับนานาชาติ ปัจจุบันทุกมหาวิทยาลัยที่มีแผนกสอนวิชาศาสนาสากลทั้งในยุโรป และ อเมริกาเหนือ ล้วนศึกษางานของท่าน หนังสือของท่านกว่า ๑๔๐ เล่ม ได้รับการแปลเป็น ภาษาอังกฤษกว่า ๑๕ เล่ม เป็นภาษาฝรั่งเศสและอีก ๘ เล่มเป็นภาษาเยอรมัน นอกจากนั้น ยังแปลเป็นภาษา จีน อินโดนีเซีย ลาว และตากาล็อคอีกด้วย กล่าวได้ว่าในประวัติศาสตร์ไทย ท่านอาจารย์พุทธทาส มีผลงานที่เป็นหนังสือแปลสู่ต่างประเทศมากที่สุด

จิรัฐติกาล จิตตวิสุทธิ : ภาพประกอบ (ขอขอบพระคุณจิตรกรนักบุญท่านนี้อย่างสูงสุดไว้ ณ โอกาสนี้ด้วย)

ผลงานแห่งชีวิต

ตลอดชีวิตของท่านอาจารย์พุทธทาส ท่านย้ำอยู่เสมอว่าธรรมะคือหน้าที่ เป็นการทำหน้าที่ เพื่อความอยู่รอด ทั้งทางฝ่ายกายและฝ่ายวิญญาณของมนุษย์และท่านได้ทำหน้าที่ในฐานะ ทาสผู้ซื่อสัตย์ของพระพุทธเจ้าทุกอณูแห่งลมหายใจเข้าออก จนแม้วาระสุดท้ายแห่งชีวิต จึงไม่น่าสงสัยเลยว่า ผลงานที่ท่านสร้างสรรค์ไว้เพื่อเป็นมรดกทางธรรมนั้น จะมีมากมายสักปานใด ซึ่งจะขอนำมากล่าวเฉพาะผลงานหลักๆ ดังนี้

การจัดตั้ง สถานปฏิบัติธรรมสวนโมกขพลารามและสวนโมกข์นานาชาติ ๒.การร่วมกับคณะธรรมทาน ในการออกหนังสือพิมพ์-พุทธสาสนา-ราย ๓ เดือน นับเป็นหนังสือพิมพ์ทางพระพุทธศาสนา เล่มแรกของไทยเริ่มตีพิมพ์ เมื่อเดือน พฤษภาคม พศ. ๒๔๗๖ และต่อเนื่องมา จนถึงปัจจุบันเป็นเวลารวม ๖๑ ปี นับเป็นหนังสือพิมพ์ทางพระพุทธศาสนา ที่มีอายุยืนยาวที่สุดของไทย ๓.การพิมพ์หนังสือชุด "ธรรมโฆษณ์" ซึ่งเป็นหนังสือที่รวบรวม พิมพ์จากปาฐกถาธรรม ที่ท่านแสดงไว้ในวาระต่างๆ และงานหนังสือเล่มอื่นๆ ของท่าน โดยแบ่งออกเป็น ๕ หมวดคือ

๓.๑)  หมวด จากพระโอษฐ์ เป็นเรื่องที่ท่านค้นคว้าจากพระไตรปิฎกฉบับภาษา บาลีโดยตรง ๓.๒)  หมวด ปกรณ์พิเศษ เป็นคำอธิบายข้อธรรมะที่เป็นหลักวิชาและหลักปฏิบัติ ๓.๓)  หมวด ธรรมเทศนา เป็นคำบรรยายแบบเทศนาในเทศกาลต่างๆ ๓.๔)  หมวด ชุมนุมธรรมบรรยาย  เป็นคำขยายความข้อธรรมะ เพื่อให้เข้าใจได้อย่างถูกต้อง ๓.๕)  หมวด ปกิณกะ เป็นการอธิบายข้อธรรมะ เบ็ดเตล็ดต่างๆ ประกอบความเข้าใจ

ปัจจุบัน หนังสือชุดนี้ได้ตีพิมพ์เป็นหนังสือขนาด ๘ หน้ายก หนาเล่มละประมาณ ๕๐๐ หน้า จำนวน ๖๑ เล่ม แล้วที่ยังรอการจัดพิมพ์ อีกประมาณร้อยเล่ม

การปาฐกถาธรรมของท่าน ที่ก่อให้เกิดกระแสการวิพากษ์วิจารณ์ ทั้งในแง่วิธีการและการตีความพระพุทธศาสนาของท่าน กระตุ้นให้ผู้คนกลับมาสนใจธรรมะกันอย่างลึกซึ้งแพร่หลายมากขึ้น ครั้งสำคัญๆได้แก่ปาฐกถาธรรมเรื่อง ภูเขาแห่งวิถีพุทธธรรม, อภิธรรมคืออะไร, ปฏิจจสมุปบาทคืออะไร, จิตว่างหรือสุญญตา, นิพพาน, การทำงาน คือการปฏิบัติธรรม, การศึกษาสุนัขหางด้วน เป็นต้น ๕.งานประพันธ์ของท่านเองเช่น ตามรอยพระอรหันต์, ชุมนุมเรื่องสั้น, ชุมนุมเรื่องยาว, ชุมนุมข้อคิดอิสระ, บทประพันธ์ของสิริวยาส (เป็นนามปากกาที่ท่านใช้ในการเขียนกวีนิพนธ์) เป็นต้น ๖.งานแปลจากภาษาอังกฤษของท่าน เล่มสำคัญคือสูตรของเว่ยหล่าง, คำสอนของฮวงโป ทั้งสองเล่มเป็นพระสูตรที่สำคัญของพุทธศาสนานิกายเซ็น เป็นต้น

เกี่ยวกับงานหนังสือนี้ ท่านเคยให้สัมภาษณ์กับพระประชา ปสนฺนธมฺโม ว่า-เราได้ทำสิ่งที่มันควรจะทำ ไม่เสียค่าข้าวสุกของผู้อื่นแล้ว เชื่อว่ามันคุ้มค่าอย่างน้อย ผมกล้าพูดได้อย่างหนึ่งว่าเดี๋ยวนี้ ไม่มีใครในประเทศไทย บ่นได้ว่าไม่มีหนังสือธรรมะอ่าน ก่อนนี้ได้ยินคนพูดจนติดปากว่า ไม่มีหนังสือธรรมะจะอ่าน เราก็ยังติดปาก ไม่มีหนังสือธรรมะจะอ่าน ตอนนี้บ่นไม่ได้อีกแล้ว

ท่านอาจารย์พุทธทาสได้ละสังขาร กลับคืนสู่ธรรมชาติอย่างสงบ ณ สวนโมกขพลาราม เมื่อวันที่ ๘ กรกฎาคม ๒๕๓๖ สิริรวมอายุ ๘๗ ปี นับได้ ๖๗ พรรษา คงเหลือไว้แต่ผลงานที่ทรง คุณค่าแทนตัวท่าน ให้อนุชนคนรุ่นหลังได้สืบสานปณิธานของท่าน รับมรดกความเป็น-พุทธทาส-เพื่อพุทธทาสจะได้ไม่ตายไปจากพระพุทธศาสนา ดังบทประพันธ์ของท่านที่ว่า

ท่านพุทธทาสจักอยู่ไปไม่มีตาย     แม้ร่างกายจะดับไปไม่ฟังเสียง ร่างกายเป็นร่างกายไปไม่ลำเอียง     นั่นเป็นเพียงสิ่งเปลี่ยนไปในเวลา พุทธทาสคงอยู่ไปไม่มีตาย     ถึงดีร้ายก็จะอยู่คู่ศาสนา สมกับมอบกายใจรับใช้มา     ตามบัญชาองค์พระพุทธไม่หยุดเลย   พุทธทาสยังอยู่ไปไม่มีตาย     อยู่รับใช้เพื่อนมนุษย์ไม่หยุดเฉย ด้วยธรรมโฆษณ์ตามที่วางไว้อย่างเคย     โอ้เพื่อนเอ๋ยมองเห็นไหมอะไรตายฯ แม้ฉันตายกายลับไปหมดแล้ว     แต่เสียงสั่งยังแจ้วแว่วหูสหาย ว่าเคยพลอดกันอย่างไรไม่เสื่อมคลาย     ก็เหมือนฉันไม่ตายกายธรรม

ยังทำกับฉันอย่างกะฉันนั้นไม่ตาย     ยังอยู่กับท่านทั้งหลายอย่างหนหลัง มีอะไรมาเขี่ยไค้ให้กันฟัง     เหมือนฉันนั่งร่วมด้วยช่วยชี้แจง ทำกับฉันอย่างกะฉันไม่ตายเถิด     ย่อมจะเกิดผลสนองหลายแขนง ทุกวันนัดสนทนาอย่าเลิกแล้ง     ทำให้แจ้งที่สุดได้เลิกตายกันฯ

กลับหน้าแรก : คลิ๊กตรงนี้

กลับยังเมนูหลัก ท่องไชยาทางโลก-ท่องสวนโมกข์ทางธรรม : คลิ๊กตรงนี้

ไปยังเมนู ท่องไชยาทางโลก : คลิ๊กตรงนี้

ไปยังเมนู ศิลปป้องกันตัวแบบฉบับมวยไชยา : คลิ๊กตรงนี้

ไปยังเมนู ท่องส่วนโมกข์ทางธรรม : คลิ๊กตรงนี้