รำลึกวิถีคนกล้า รำลึกสืบ นาคะเสถียร

งานเขียน เรียบเรียงและนำเสนอ : รณรงค์ แสงตะเกียง

face book : รณรงค์ แสงตะเกียง

ภาพและงานกราฟฟิค : ฤทธิชัย ปะติปะ

เมนูอื่นๆ ที่ท่านเข้าไปอ่านได้

(๑) รำลึกวิถีคนกล้า รำลึกสืบ นาคะเสถียร : นำเสนอท่านในหน้านี้ ด้านล่าง

(๒) ตำนานดงพญาไฟ ตำนานแร้งคอย : อ่านต่อคลิ๊กตรงนี้

(๓) ทัชมาฮาล อนุสรณ์สถานแห่งความรัก : อ่านต่อคลิ๊กตรงนี้

(๔) เนเฟอติติ ราชินีแห่งไอยคุปต์-ราชินีผู้สาบสูญ : อ่านต่อคลิ๊กตรงนี้

(๕) รู้จักดาบวิชัย รู้จักปรางค์กู่ : อ่านต่อคลิ๊กตรงนี้

(๖) ชาวบ้านบางระจัน ตำนานนักรบกล้าแห่งสยามประเทศ : อ่านต่อคลิ๊กตรงนี้

(๗) ตำนานรักนางนาก บางพระโขนง : อ่านต่อคลิ๊กตรงนี้

(๘) บ้านถวาย หมู่บ้านหัตถกรรมแห่งล้านนา : อ่านต่อคลิ๊กตรงนี้

(๙) สถาพร ศรีสัจจัง นักเขียนนักต่อสู่จากแดนใต้ : อ่านต่อคลิ๊กตรงนี้

(๑๐) เอลวิส เพรสลีย์ ราชาแห่งร็อคแอนด์โรล : อ่านต่อคลิ๊กตรงนี้

(๑๑) ปฏิบัติการ US Navy Seal นาทีสังหารผู้นำอัลเคด้า : อ่านต่อคลิ๊กตรงนี้

(๑๒) ท่องไชยาทางโลก ท่องสวนโมกข์ทางธรรม : อ่านต่อคลิ๊กตรงนี้

(๑๓) พันตำรวจเอกสมเพียร เอกสมญา วีระบุรุษบันนังสตา : อ่านต่อคลิ๊กตรงนี้

(๑๔) ชุมชนบ้านแพน ตลาดมีชีวิตบนวิถีคนลุ่มน้ำ : อ่านต่อคลิ๊กตรงนี้

(๑๕) ไปยังเมนู ราชินีแบดมินตันลูกชาวบ้าน รัชนก อินทนนท์ : อ่านต่อคลิ๊กตรงนี้

(๑๖) วัดพระบรมธาตู ประวัติศาตร์น่ารู้แห่งเมืองชัยนาท : อ่านต่อคลิ๊กตรงนี้

(๑๗) นครธม ศิลปะเขมรแบบบายน สิ่งมหัศจรรย์ของโลก : อ่านต่อคลิ๊กตรงนี้

สืบ นาคะเสถียร ชื่อเดิม "สืบยศ" เกิดเมื่อวันเสาร์ที่ ๓๑ ธันวาคม ๒๔๙๒ ที่ตำบลท่างาม อำเภอเมือง จังหวัดปราจีนบุรี เป็นบุตรของนายสลับ อดีตผู้ว่าราชการจังหวัดปราจีนบุรี และนางบุญเยี่ยม มีพี่น้องสามคนโดยสืบเป็นพี่ชายคนโต น้องชายและน้องสาวอีกสองคนคือกอบกิจ นาคะเสถียร และกัลยา รักษาสิริกุล ในวัยเด็กได้ช่วยงานในนาของมารดาด้วยความอดทน บุคลิกประจำตัวคือเมื่อเขาสนใจหรือตั้งใจทำอะไรแล้วก็จะมีความมุ่งมั่น ตั้งใจทำอย่างจริงจังจนประสบความสำเร็จ เป็นผู้ที่มีผลการเรียนดีมาโดยตลอด สืบได้ช่วยทำงานในนาของมารดา เมื่อว่างจากภาระดังกล่าว ก็ออกท่องเที่ยวไปกับเพื่อนโดยมีหนังสติ๊กคู่ใจ

การศึกษา

เข้าเรียนชั้นประถมตอนต้นที่โรงเรียนประจำจังหวัดปราจีนบุรี ครั้งเรียนจบชั้นประถม ๔ ได้ไปเรียนต่อที่โรงเรียนเซนต์หลุยส์ ฉะเชิงเทรา จบในระดับชั้นมัธยมศึกษาปีที่ ๕ ได้เข้าศึกษาในคณะวนศาสตร์ มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์ พศ. ๒๕๑๑ และจบการศึกษาในปี พศ. ๒๕๑๔ และต่อมาได้ทำงานที่สวนสาธารณะของการเคหะแห่งชาติ พศ. ๒๕๑๗ สืบเข้าศึกษาในระดับปริญญาโทสาขาวิชาวนวัฒน์วิทยา ที่คณะวนศาสตร์ มหาลัยเกษตรศาสตร์ สำเร็จการศึกษาในปี พศ. ๒๕๑๘ ได้เริ่มชีวิตข้าราชการ โดยบรรจุเข้ารับราชการตำแหน่งพนักงานป่าไม้ตรี กองอนุรักษ์สัตว์ป่า กรมป่าไม้ ต่อมาในปี พศ. ๒๕๒๒ สืบได้รับทุนการศึกษาจากบริติชเคาน์ซิล เรียนต่อในระดับปริญญาโทอีกครั้งสาขาอนุรักษ์วิทยาที่มหาวิทยาลัยลอนดอน ประเทศอังกฤษและจบการศึกษาในปี พศ. ๒๕๒๔

งานวิจัยสัตว์ป่า

กองอนุรักษ์สัตว์ป่า กรมป่าไม้ ซึ่งขณะนั้นเป็นเพียงหน่วยงานที่เพิ่งก่อตั้งขึ้น เขาตัดสินใจเลือกกองนี้เพราะต้องการทำงานเกี่ยวกับสัตว์ป่า งานแรกของสืบเริ่มที่เขตรักษาพันธ์สัตว์ป่าเขาเขียว-เขาชมพู่ จังหวัดชลบุรี เป็นจุดที่ทำให้สืบได้เรียนรู้ว่าได้มีผู้มีอิทธิพลบุกรุกทำลายป่าจำนวนมาก โดยไม่เกรงกลัวกฎหมาย ต่อมาในปี พศ. ๒๕๒๒ ได้เรียนต่ออีกที่อังกฤษ ถึงปี ๒๕๒๔ ได้กลับมารับตำแหน่งหัวหน้าเขตห้ามล่าสัตว์ป่าบางพระ มีส่วนร่วมในการจัดการและประสานงาน รวมทั้งเป็นวิทยากร ฝึกอบรมพนักงานพิทักษ์ป่าอีกหลายรุ่น และสองปีต่อมาคือปี ๒๕๒๖ สืบได้ขอย้ายตัวเองเข้ามาเป็นนักวิชาการกองอนุรักษ์สัตว์ป่า ทำหน้าที่วิจัยสัตว์ป่าเพียงอย่างเดียว

ช่วงระยะนี้ สืบได้แสดงความเป็นนักวิชาการออกมาอย่างเต็มที่ งานวิจัยศึกษาสัตว์ป่าเป็นงานที่สืบทำได้ดี มีความสุขและเขารักงานด้านนี้เป็นชีวิตจิตใจ อันเป็นจุดเริ่มต้นที่เขาได้ผูกพันกับสัตว์ป่าอย่างจริงจัง ช่วงแรกเป็นงานวิจัยนก โดยศึกษาจำนวน นกชนิดต่างๆ พฤติกรรมรวมถึงการทำรังของนก

สืบได้เริ่มใช้เครื่องมือในการบันทึกงานวิจัย ซึ่งรวมถึงกล้องวีดีโอ กล้องถ่ายภาพและการ-สเก็ตซ์ภาพ ซึ่งข้อมูลเหล่านี้ ได้กลายเป็นผลงานการวิจัยสัตว์ป่าชิ้นสำคัญของเมืองไทยในเวลาต่อมา ภาพถ่ายสไลด์สัตว์ป่าหายากนับพันรูป ม้วนเทปวิดีโอภาพชีวิตความเป็นอยู่ของสัตว์ป่าและปัญหาการทำลายป่าในเมืองไทยหลายสิบม้วน โดยผลงานทั้งหมดสืบเป็นคนถ่ายและตัดต่อเอง

ภาพซ้าย-ลุงกาหลงอดีดพรานป่าห้วยขาแข็ง (ห้วยขาแข้ง) ผู้ที่วางปืน เลิกการล่าสัตว์ป่าเด็ดขาดและเปลี่ยนตนเองเข้ามาร่วมอนุรักษ์ รักษาธรรมชาติ รักษาผืนป่าตะวันตกห้วยขาแข้ง ทุ่งใหญ่นเรศวร เป็นผู้หนึ่งที่สืบให้ความเคารพมาก

ภาพกลางและภาพขวา-สืบและผู้ร่วมปฏิบัติงานเพื่อช่วยเหลือและอพยพสัตว์ป่าตามโครงการสร้างเขื่อนเชี่ยวหลาน (รัชชประภา) จังหวัดสุราษฏร์ธานี

ผลงานด้านวิชาการ

สืบได้ผลิตงานวิจัยเกี่ยวกับสัตว์ป่าออกมามากมาย ตั้งแต่การสำรวจติดตามชนิดและพฤติกรรมการทำรังของนก สำรวจแหล่งอาศัยของกวางผา ค้นหาและศึกษาพฤติกรรมของเลียงผา การสำรวจศึกษาสภาพทางนิเวศของป่าห้วยขาแข้งและทุ่งใหญ่นเรศวร และได้เป็นอาจารย์พิเศษ ประจำภาคชีววิทยามหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์, ผลงานพอสรุปบางส่วนได้ดังนี้

การทำรังวางไข่ของนกบางชนิด ที่อ่างเก็บน้ำบางพระ จังหวัดชลบุรี สัมมนาสัตว์ป่าเมืองไทย พศ. ๒๕๒๔ รายงานการสำรวจนก บริเวณอ่างเก็บน้ำบางพระ จังหวัดชลบุรี สัมมนาสัตว์ป่าเมืองไทย พศ.๒๕๒๖ รายงานผลการวิจัย วางแผนขั้นรายละเอียดสำหรับ ฟื้นฟูสภาพป่าไม้และการจัดการป่าไม้บริเวณพื้นที่ป่าต้นน้ำคลองแสง โครงการเขื่อนเชี่ยวหลาน สุราษฎร์ธานี ๒๕๒๗ ศึกษานิเวศวิทยาของสัตว์ป่า ในบริเวณโครงการ ศูนย์ศึกษาเพื่อการพัฒนาภูพาน ตามพระราชดำริ ๒๕๒๘ นิเวศวิทยาป่าไม้และสัตว์ป่า ในเขตรักษาพันธุ์สัตว์ป่าทุ่งใหญ่นเรศวรและเขตรักษาพันธุ์สัตว์ป่า ห้วยขาแข้ง ๒๕๒๙ รายงานผลการจับเนื้อทราย ที่เกาะกระดาษ ๒๕๒๙ เลียงผาที่พบในประเทศไทย การกระจายถิ่นที่อยู่อาศัยและพฤติกรรมบางประการ ๒๕๒๙ สำรวจถิ่นที่อยู่อาศัยของเก้งหม้อ นิเวศวิทยาป่าไม้และสัตว์ป่า ในเขตรักษาพันธ์สัตว์ป่าทุ่งใหญ่นเรศวร จังหวัดกาญจนบุรี จังหวัดตาก และเขตรักษาพันธ์สัตว์ป่าห้วยขาแข้ง จังหวัดอุทัยธานี และจังหวัดตาก กุมภาพันธ์ ๒๕๓๐ โดยสืบ นาคะเสถียร, นริศ ภูมิภาคพันธุ์และศักดิ์สิทธิ์ ซิ้มเจริญ การสำรวจเบื้องต้นเกี่ยวกับ สัตว์ป่าในพรุโต๊ะแดง จังหวัดนราธิวาส ๒๕๓๐ การอพยพสัตว์ป่าในอ่างเก็บน้ำรัชชประภา สัมมนาสัตว์ป่า ๒๕๓๒ วิเคราะห์ความเหมาะสม จากรายงานและแผนแก้ไขผลกระทบด้านทรัพยากร ป่าไม้และสัตว์ป่า โครงการโรงไฟฟ้าพลังน้ำ แควใหญ่ตอนบน (Assessment on Report and Impact Assessment Plan on Forestry and Wildlife of Upper Quae Yai Project) รายงานการประเมินผลงาน ช่วยเหลือสัตว์ป่าตกค้าง ในพื้นที่อ่างเก็บน้ำ เขื่อนรัชชประภา (เขื่อนเชี่ยวหลาน) จังหวัดสุราษฏร์ธานี Nomination of the Thung Yai-Huay Kha Khaeng Wildlife Sanctuary to be a UNESCO World Heritage Site, May 1990 Submitted by the Wildlife Conservation Division, Royal Forest Department Prepared Seub Nakasathien and Belinda Stewart-Cox

โครงการอพยพสัตว์ป่าที่เชี่ยวหลาน

๒๕๒๙ สืบ นาคะเสถียร ได้รับตำแหน่งหัวหน้าโครงการอพยพสัตว์ป่า โดยมีงบประมาณเริ่มต้นเพียง ๘ แสนบาท ในการรับผิดชอบพื้นที่แสนกว่าไร่ โดยไม่มีการอนุมัติอุปกรณ์ช่วยชีวิตสัตว์ป่าแม้แต่เรือ แม้กระนั้นสืบได้ทำงานทั้งวันทั้งคืน ศึกษาข้อมูลจากทุกแหล่งทั้งหนังสือในเมืองไทย และหนังสือจากต่างประเทศ ตลอดจนขอความรู้จากนายพรานเก่าที่มีความชำนาญในการจับสัตว์ป่า

ที่ป่าเชี่ยวหลาน สืบได้ทุ่มเทเวลาให้กับการกู้ชีวิตสัตว์ป่าที่หนีภัยน้ำท่วม ถึงแม้ว่าโครงการอพยพสัตว์ป่าสามารถช่วยสัตว์ได้กว่า ๑๓๖๔ ตัว สืบรู้สึกเสียใจกับสัตว์อีกจำนวนมากที่เสียชีวิตไป เขาเริ่มเข้าใจปัญหาและตระหนักว่างานวิชาการเพียงอย่างเดียว ไม่สามารถช่วยเหลือป่าและสัตว์ป่าจากการถูกทำลายได้ ซึ่งปัญหาเหล่านี้เป็นปัญหาระดับชาติ โดยจะเห็นได้กรณีรัฐบาลจะสร้างเขื่อนน้ำโจนในบริเวณทุ่งใหญ่นเรศวร กาญจนบุรี เขาได้เข้าคัดค้านอย่างเต็มที่

สืบได้เขียนรายงานผลการอพยพสัตว์ป่าจากเขื่อนเชี่ยวหลาน บอกทุกคนให้รู้ว่าการช่วยเหลือสัตว์ป่าที่ถูกทำลายถิ่นที่อยู่นั้น เป็นเรื่องที่เกือบจะไร้ผลโดยสิ้นเชิง และยืนยันว่าการสร้างเขื่อนได้ทำลายล้างเผ่าพันธุ์ แหล่งอาหาร ตลอดจนที่อยู่อาศัยของสัตว์ป่าอย่างรุนแรง กระทั่งความช่วยเหลือจากมนุษย์ไม่สามารถชดเชยได้ โดยการรวมพลังของกลุ่มนักอนุรักษ์ ในที่สุดโครงการสร้างเขื่อนน้ำโจนได้ถูกระงับไป

ในระหว่างที่เขียนรายงานเขื่อนเชี่ยวหลาน สืบได้รับตำแหน่ง หัวหน้าเขตรักษาพันธ์สัตว์ป่าคลองแสง สุราษฏร์ธานี เพิ่มอีกตำแหน่งและต่อมาในปี พศ. ๒๕๓๐ ได้ปฏิบัติงานในโครงการศึกษาผลกระทบสภาพแวดล้อม เพื่อพัฒนาพื้นที่ป่าพรุโต๊ะแดง จังหวัดนราธิวาส

ตำนานห้วยขาแข้ง

สืบกลับเข้ามารับราชการที่กองอนุรักษ์สัตว์ป่า กรมป่าไม้ ในปี พศ. ๒๕๓๑ และได้พยายามเสนอให้ป่าทุ่งใหญ่นเรศวรและป่าห้วยขาแข้ง มีฐานะเป็นมรดกโลกอย่างเป็นทางการ จากองค์การสหประชาชาติ โดยเล็งเห็นว่าฐานะดังกล่าวจะเป็นหลักประกันสำคัญ ที่จะคุ้มครองป่าผืนนี้เอาไว้อย่างถาวร โดยปลายปี พศ. ๒๕๓๒ สืบได้รับทุนเรียนต่อระดับปริญญาเอกที่อังกฤษ พร้อมกับได้รับมอบหมายให้ดำรงตำแหน่งหัวหน้าเขตรักษาพันธุ์สัตว์ป่าห้วยขาแข้ง ซึ่งเป็นป่าอนุรักษ์ที่มีความสำคัญมากไม่แพ้ป่าทุ่งใหญ่นเรศวร ในปี พศ. ๒๕๓๓ เขาได้จัดตั้งกองทุนเพื่อรักษาป่าห้วยขาแข้งและทุ่งใหญ่นเรศวร เป็นวิทยากรบรรยาย และร่วมอภิปรายในโอกาสต่าง ๆ หลายแห่ง โดยเน้นเรื่อง "การอนุรักษ์ทรัพยากรธรรมชาติและปัญหาที่เกี่ยวข้อง" และ "การอพยพสัตว์ป่าตกค้างในเขื่อนเชี่ยวหลาน"

ป่าห้วยขาแข้งเป็นผืนป่าที่อุดมไปด้วยพรรณไม้และสัตว์ป่าอันล้ำค่า นายทุนและกลุ่มผู้มีอิทธิพลต่างก็จ้องบุกรุกเข้ามาหาผลประโยชน์ สืบได้แสดงเจตนารมณ์อันแน่วแน่ที่จะรักษาป่าผืนนี้ไว้ ได้ประกาศให้รู้ทั่วกันว่า "มารับงานที่นี่ โดยเอาชีวิตเป็นเดิมพัน" ถึงแม้กระนั้นก็ยังไม่สามารถปกป้องป่าได้ เนื่องจากการดูแลผืนป่าขนาดมากกว่าหนึ่งล้านไร่ ด้วยงบประมาณและกำลังคนที่จำกัด รวมถึงการทุจริตของเจ้าหน้าที่ กลายเป็นปัญหาใหญ่ที่ไม่สามารถแก้ไขได้โดยง่าย และมากกว่านั้นปัญหาความยากจนของชาวบ้านที่อยู่อาศัยโดยรอบเขตรักษาพันธุ์สัตว์ป่า ทำให้กลุ่มผู้มีอิทธิพลที่หวังผลประโยชน์ ได้ว่าจ้างชาวบ้านในเขตป่าสงวนเข้ามาตัดไม้ และลักลอบล่าสัตว์ในเขตป่าอนุรักษ์

ในทรรศนะของสืบ หนทางหนึ่งที่จะช่วยแก้ปัญหาได้คือการสร้างแนวป่ากันชนขึ้นมา โดยให้ชาวบ้านอพยพออกนอกแนวกันชน และพัฒนาแนวกันชนให้เป็นป่าชุมชนที่ชาวบ้านสามารถเข้าไปใช้ประโยชน์ได้ แต่ปรากฏว่าไม่ได้รับความสนใจและความร่วมมือจากเจ้าหน้าที่แต่อย่างใด

เสียสละด้วยชีวิต

สืบเขียนจดหมายสั่งเสียลูกน้องคนสนิท ๖ ฉบับ เพื่อชำระสะสางภาระรับผิดชอบและทรัพย์สินส่วนตัวที่คั่งค้าง รวมถึงมอบหมายเครื่องใช้และอุปกรณ์ในการศึกษาวิจัยด้านสัตว์ป่า ให้สถานีวิจัยสัตว์ป่าเขานางรำเพื่อนำไปใช้ตามวัตถุประสงค์ ได้ตั้งศาลเพื่อแสดงความคารวะต่อดวงวิญญาณของเจ้าหน้าที่ ซึ่งพลีชีพรักษาป่าห้วยขาแข้ง แล้วสวดมนต์ไหว้พระจนจิตใจสงบ เช้ามืดวันที่ ๑ กันยายน พศ. ๒๕๓๓ เสียงปืนดังขึ้นนัดหนึ่งในราวป่าลึก ที่ห้วยขาแข้งพร้อมกับการจบชีวิตของเขาคนนี้ สืบ นาคะเสถียร และเป็นจุดเริ่มต้นของ "ตำนานนักอนุรักษ์ไทย สืบ นาคะเสถียร วิถีคนกล้าผู้ที่รักป่าไม้ สัตว์ป่าและธรรมชาติเท่าชีวิต"

สองอาทิตย์ต่อมา เจ้าหน้าที่ระดับสูงของกรมป่าไม้ รวมทั้งผู้ว่าราชการจังหวัด นายทหาร นายตำรวจชั้นผู้ใหญ่ นายอำเภอ ป่าไม้เขตและเจ้าหน้าที่ป่าไม้อีกนับร้อยคน ได้เปิดประชุมเพื่อหามาตรการป้องกันการบุกรุกป่าในเขตรักษาพันธุ์สัตว์ป่าห้วยขาแข้ง โดยสืบ นาคะเสถียร ได้พยายามจัดตั้งการประชุมหลายสิบครั้งแต่ไม่มีการตอบรับจากเจ้าหน้านี้สักครั้งจนกระทั่งเสียชีวิต ทำให้มีข้อกล่าวว่าหากไม่มีเสียงปืนนัดนั้น การประชุมดังกล่าวก็คงไม่เกิดขึ้นเช่นกัน

การจากไปของสืบ ส่งผลสะเทือนและความเจ็บปวดบาดลึกในความรู้สึกของผู้คน ยามมีชีวิต-สืบฯ มิได้เป็นเพียงข้าราชการอาชีพที่มีภาระการงานเพียงการพิทักษ์ป่าและสัตว์ป่าเท่านั้น หากแต่เป็นผู้นำคนสำคัญของขบวนการอนุรักษ์ธรรมชาติ ต่อสู้เพื่อปกป้องรักษาทรัพยากรป่าไม้และสิ่งแวดล้อมโดยไม่คำนึงภัยอันตราย การจากไปของเขานับเป็นความสูญเสียครั้งยิ่งใหญ่ และเป็นความสูญเสียที่นักอนุรักษ์ฯ ทุกคน ไม่อาจปล่อยให้ผ่านเลย...โดยปราศจากความทรงจำ

กลับหน้าแรก : คลิ๊กตรงนี้

กลับเมนูหลัก เสาะหามาเล่าค้นรื้อมาบอก : คลิ๊กตรงนี้

ไปยังเมนู ทัชมาฮาล อนุสรณ์สถานแห่งความรัก : คลิ๊กตรงนี้

ไปยังเมนู เนเฟอติติ ราชินีแห่งไอยคุปต์-ราชินีผู้สาบสูญ : คลิ๊กตรงนี้

ไปยังเมนู รู้จักดาบวิชัย รู้จักปรางค์กู่ : คลิ๊กตรงนี้

ไปยังเมนู ชาวบ้านบางระจัน ตำนานนักรบกล้าแห่งสยามประเทศ : คลิ๊กตรงนี้

ไปยังเมนู ตำนานรักนางนาก บางพระโขนง : คลิ๊กตรงนี้

ไปยังเมนู บ้านถวาย หมู่บ้านหัตถกรรมแห่งล้านนา : คลิ๊กตรงนี้

ไปยังเมนู สถาพร ศรีสัจจัง นักเขียนนักต่อสู้จากแดนใต้ : คลิ๊กตรงนี้

ไปยังเมนู เอลวิส เพรสลีย์ ราชาแห่งร็อคแอนด์โรล : อ่านต่อคลิ๊กตรงนี้

ไปยังเมนู ปฏิบัติการ US Navy Seal นาทีสังหารผู้นำอัลเคด้า : อ่านต่อคลิ๊กตรงนี้

ไปยังเมนู ท่องไชยาทางโลก ท่องสวนโมกข์ทางธรรม : อ่านต่อคลิ๊กตรงนี้

ไปยังเมนู พันตำรวจเอกสมเพียร เอกสมญา วีระบุรุษบันนังสตา : อ่านต่อคลิ๊กตรงนี้

ไปยังเมนู ชุมชนบ้านแพน ตลาดมีชีวิตบนวิถีคนลุ่มน้ำ : อ่านต่อคลิ๊กตรงนี้

ไปยังเมนู ราชินีแบดมินตันลูกชาวบ้าน รัชนก อินทนนท์ : อ่านต่อคลิ๊กตรงนี้

ไปยังเมนู วัดพระบรมธาตู ประวัติศาสตร์น่ารู้แห่งเมืองชัยนาท : อ่านต่อคลิ๊กตรงนี้

ไปยังเมนู นครธม ศิลปเขมรแบบบายน สิ่งมหัศจรรย์ของโลก : อ่านต่อคลิ๊กตรงนี้